این مقاله در شماره 47 مجله علمی ـ پژوهشی علوم حدیث منتشر شده است.

  1ـ روایات امام علی (علیه السلام) در منابع اهل‌سنت

از دیدگاه اهل‌سنت امام علی (علیه السلام) جزو طبقة صحابه است. (معجم رجال الکتب التسعه، ج3، ص73) در بیان میزان روایات ایشان در منابع اهل‌سنت اتفاق نظر وجود ندارد. برخی گفته‌اند که تنها نزدیک به دویست روایت از ایشان وارد شده است. (اصحاب الفتیا من الصحابه و التابعین، ص41، به نقل از برقی) ابن‌حزم و ابن‌جوزی تعداد روایات ایشان را به عدد 536 رسانده‌اند، (همان؛ تلقیح فهوم اهل الأثر، ص264) اما بقی بن مخلد در مسند خود تعداد روایات ایشان را 586 روایت دانسته است. (بقی بن مخلد و مقدمه مسنده، ص80) این در حالی است که احمد بن حنبل در مسند خود ذیل نام امام علی (علیه السلام) حدود 819  حدیث ذکر کرده است. (مسند الإمام احمد، ج2، ص1) به نظر می‌رسد که بخشی از این اختلافات به مبنای اهل‌سنت در شمارش روایات مربوط است؛ چرا که اهل‌سنت در شمارش روایات تنها طرق را می‌شمارند، نه متون را. (بقی بن مخلد و مقدمه مسنده، ص20) مؤید این نظریه آمار ارائه‌شده در کتابهایی مثل المسند الجامع است که در آنها اصل بر ارائة متون بدون تکرار است؛ برای نمونه بشار عواد در المسند الجامع، که در آن روایات بیش از بیست کتاب مهم اهل‌سنت را با حذف مکررات جمع‌آوری کرده، تنها 424 متن از امام علی (علیه السلام) نقل کرده است. (المسند الجامع، ج13، ص448ـ137) از سوی دیگر سخن ابونعیم اصفهانی که تعداد روایات ایشان را چهارصد و اندی ذکر کرده است،(بقی بن مخلد و مقدمه مسنده، ص80؛ اصحاب الفتیا من الصحابه و التابعین، ص41؛ تلقیح فهوم اهل الأثر، ص264) می‌تواند مؤید دیدگاه بشار عواد باشد.

الف) مسند احمد

احمد بن حنبل در مسند خود تعداد 819  روایت از امام علی نقل کرده است که این تعداد با حذف مکررات به 420 روایت می‌رسد. (با توجه به اینکه این پژوهش بر اساس جستجوی کامپیوتری سامان یافته و از سویی نرم‌افزارهای موجود در این زمینه، اشکالاتی دارند که امکان جستجوی دقیق را از پژوهشگر می‌گیرد؛ از این رو، با اینکه تلاش شده است تا با بررسی کلیدواژه‌های گوناگون درصد خطا به حداقل برسد، با این همه احتمال خطا در آن منتفی نیست. به طور کلی می‌توان گفت که آمار ارائه‌شده در این پژوهش در حد هشتاد درصد مطابق با واقع است.) (نمودار شمارة 1) (آنچه که در این نمودارها با عنوان اسناد مشخص شده است، به آمار روایات، بدون حذف مکررات، مربوط است.) اگر چه این تعداد، عدد درخور توجهی است و در مقایسه با روایات خلفای راشدین بیشتر است؛ چرا که تعداد روایات ابوبکر در مسند احمد بدون حذف مکررات81، روایات عمر316 و روایات عثمان162روایت است، اما در مقایسه با برخی دیگر از صحابه این میزان اندک است؛ برای مثال تعداد روایات عبدالله بن عباس در مسند احمد بیش از 1700و روایات عبدالله بن عمر بیش از دو هزار روایت است، این در حالی است که هم ابن‌عباس و هم ابن‌عمر از نظر سنی از علی کوچک‌ترند و از نظر سبقت در اسلام و میزان دانش نیز شاگرد آن حضرت به شمار می‌روند.

نکتة در خور توجه دیگر اینکه میزان روایات افرادی مثل ابوذر و عمار بن یاسر که از نظر فکری مشرب شیعی دارند، نیز در مسند احمد بسیار اندک است؛ برای مثال روایات ابوذر در مسند احمد بدون حذف مکررات 294 روایت و تعداد روایات عمار بن یاسر تنها 36 روایت است که عددی بسیار ناچیز است؛ چرا که عمار بن یاسر و ابوذر هر دو از سابقان در اسلام بوده‌اند و انتظار می‌رود روایات بیشتری از ایشان نقل شود. (برای آگاهی از چگونگی پراکندگی موضوعی روایات امام علی (علیه السلام) در این منابع به جدول شماره 1 مراجعه کنید.)

ب) صحیحین

روایات بخاری و مسلم از امام علی بسیار اندک است. ابن‌جوزی گفته است که تنها 44 روایت از ایشان در صحیحین آمده است که بیست روایت متفق‌علیه است و بخاری در نه روایت و مسلم در پانزده روایت منفرد هستند؛ به بیان دیگر بخاری تنها 29 روایت و مسلم 35 روایت از املام علی نقل کرده‌اند. (تلقیح فهوم اهل الأثر، ص287) اما یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که روایات امام علی در صحیحین از این تعداد بیشتر است؛ بر اساس بررسی‌های انجام‌شده در این پژوهش، بخاری 101روایت از ایشان نقل کرده است که این تعداد با حذف مکررات به 43 روایت می‌رسد. این در حالی است که روایات بخاری از ابن‌عباس و ابن‌عمر بیش از پانصد روایت است. با این همه روایات او از ابوبکر از سی روایت بیشتر نیست. همچنین روایاتش از عمر حدود نود و مرویاتش از عثمان حدود پانزده روایت است. روایات او از ابوذر و عمار نیز به ترتیب 25 و دو روایت است.

روایات مسلم از امام علی نیز از آنچه ابن‌جوزی گفته، بیشتر است. مسلم 65 روایت از امام علی نقل کرده است که این تعداد با حذف مکررات به 46 روایت می‌رسد، این در حالی است که در صحیح مسلم نیز روایات سایر صحابه از روایات امام علی بیشتر است؛مثلاً تعداد روایات عبدالله بن عمر در این کتاب بیش از چهارصد روایت و روایات ابن‌عباس بیش از 250 روایت است. با این همه در صحیح مسلم نیز روایات خلفای سه‌گانة اول از روایات امام علی کمتر است؛ مسلم از ابوبکر حدود سی، از عمر پنجاه و از عثمان حدود بیست روایت نقل کرده است. تعداد روایات ابوذر و عمار نیز در صحیح مسلم اندک است؛ او حدود چهل روایت از ابوذر و تنها هشت روایت از عمار نقل کرده است.

ج) سنن ابن‌ماجه

ابن‌ماجه 104 روایت از امام علی نقل کرده است که تنها سه روایت آن تکراری است. میزان روایت خلفای سه‌گانه در سنن ابن‌ماجه نیز از تعداد روایات امام علی کمتر است؛ ابن‌ماجه حدود سی روایت از ابوبکر، هفتاد روایت از عمر و چهل روایت از عثمان نقل کرده است. اما میزان روایات ابن‌عمر و ابن‌عباس در سنن او نیز از میزان روایات امام علی بیشتر است؛ او حدود سیصد روایت از ابن‌عمر و 320 روایت از ابن‌عباس نقل کرده است، با این‌همه روایات ابوذر و عمار در سنن ابن‌ماجه روی ‌هم‌رفته از شصت روایت تجاوز نمی‌کند.

د) سنن ابوداود

ابوداود 126 روایت و با حذف مکررات 98 روایت از امام علی در کتاب خود نقل کرده است. در کتاب او نیز میزان روایات خلفای سه‌گانه از میزان روایات امام علی کمتر است؛ او از ابوبکر حدود 35 روایت، از عمر حدود شصت و از عثمان حدود سی روایت نقل کرده است. روایات ابوذر و عمار نیز در سنن او اندک است؛ او از ابوذر تنها 25 و از عمار حدود سی روایت نقل کرده است. اما میزان روایات ابن‌عمر و ابن‌عباس در کتاب او نیز بسیار بیشتر از میزان روایات امام علی است؛ او از ابن‌عباس حدود چهارصد و از ابن‌عمر حدود 250 روایت نقل کرده است که با میزان اندک روایات امام علی در این کتاب مقایسه‌کردنی نیست.

هـ) سنن ترمذی

ترمذی 143 روایت از امام علی نقل کرده است که بیست روایت آن تکراری است؛ بدین‌ترتیب مجموع متون روایت‌شده از امام علی (علیه السلام) در سنن ترمذی 123 روایت است که این میزان در مقایسه با روایات ابوبکر و عثمان بیشتر و در مقایسه با روایات عمر بن خطاب تقریباً با آن برابر است؛ او از ابوبکر و عثمان به ترتیب بیش از 85 و شصت روایت نقل کرده است، در حالی که روایات عمر در کتاب او بیش از 150 روایت است. روایات ابوذر و عمار نیز در کتاب او از چهل روایت بیشتر نیست. اما روایات ابن‌عمر و ابن‌عباس در کتاب ترمذی نیز همانند سایر کتابها بیشتر است. ترمذی بیش از چهارصد روایت از ابن‌عمر و بیش از 450 روایت از ابن‌عباس در کتاب خود آورده است که تقریباً چهار برابر روایات امام علی در این کتاب است.

و) سنن نسائی

نسائی در میان کتب شش‌گانه بیشترین روایات را از امام علی نقل کرده است؛ او در کتاب خود 388 روایت از امام علی نقل کرده است که این میزان با حذف مکررات به 137 روایت می‌رسد. از طرفی میزان روایات او از خلفای سه‌گانة نخست بسیار کمتر از این تعداد است؛ او حدود پنجاه روایت از ابوبکر، پنجاه روایت از عمر و 25 روایت از عثمان در کتاب خود آورده است. میزان روایات ابوذر و عمار نیز در کتاب او از سی روایت تجاوز نمی‌کند. با این‌همه روایات او نیز از ابن‌عمر و ابن‌عباس بسیار زیاد است؛ او بیش از 380 روایت از ابن‌عباس و حدود 250 روایت از ابن‌عمر آورده است.

ز) سنن دارمی

دارمی تنها 77 روایت از امام علی در کتاب خود آورده است که پنج روایت آن تکراری است. گفتنی است که مرویات او از ابوبکر حدود چهل روایت، از عمر بیش از چهل روایت و از عثمان حدود سی روایت است. با این همه مرویات او از ابوذر و عمار به سی روایت نمی‌رسد، در حالی که روایات ابن‌عباس بیش از دویست و روایات ابن‌عمر در کتاب او بیش از صد روایت است.

ح) مستدرک حاکم

حاکم حدود 290 روایت از امام علی در کتاب خود آورده است که این میزان با حذف مکررات به 250 روایت می‌رسد. گفتنی است که تعداد روایات خلفای سه‌گانه روی هم‌رفته از میزان روایات امام علی در این کتاب کمتر است؛ او از ابوبکر حدود شصت روایت، از عمر حدود 110 روایت و از عثمان حدود پنجاه روایت نقل کرده است. میزان روایات ابوذر در کتاب او حدود شصت روایت و روایات عمار حدود سی و اندی روایت است.اما میزان روایات ابن‌عمر و ابن‌عباس در کتاب او زیاد است؛ روایات ابن‌عباس در این کتاب متجاوز از نهصد و روایات ابن‌عمر بیش از 250 روایت است.

ط) سنن بیهقی

بیهقی حدود 787 روایت از امام علی در کتاب خود آورده است که این میزان با حذف مکررات به 580 روایت می‌رسد. در حالی که تعداد روایات ابوبکر در کتاب او، بدون حذف مکررات، بیش از ششصد، روایات عمر بیش از 650 و میزان روایات عثمان بیش از دویست روایت است، اما روایات ابوذر و عمار از صد روایت بیشتر نیست. گفتنی است که روایات ابن‌عمر و ابن‌عباس در کتاب بیهقی نیز فراوان است؛ او از از ابن‌عباس بیش از 1900 و از ابن‌عمر بیش از 1300 روایت نقل کرده است.

ی) کنز العمال

متقی هندی بیشترین میزان روایات را در میان کتب یازده‌گانة مذکور از امام علی آورده است. او نزدیک به 3500 روایت از امام علی نقل کرده است که این میزان با حذف مکررات به 2723 روایت می‌رسد که عددی در خور توجه است. گفتنی است که مجموع روایات ابوبکر در کتاب او نزدیک به چهارصد روایت، میزان روایت عمر حدود هزار روایت و میزان روایات عثمان تنها حدود دویست روایت است که در مقایسه با روایات امام علی بسیار اندک می‌نماید. تعداد روایات ابوذر نیز بیش از 350 روایت و روایات عمار کمتر از صد روایت است. با این همه تعداد روایات ابن‌عمر و ابن‌عباس نیز در این کتاب از میزان روایات امام علی (علیه السلام) کمتر است. او از ابن‌عمر، بدون حذف مکررات، حدود 2700 و از ابن‌عباس نیز نزدیک به همین میزان روایت نقل کرده است، در حالی که میزان روایات امام علی (علیه السلام) در کنز العمال حتی با حذف مکررات از این میزان بیشتر است. از این‌رو تنها با یک نگاه اجمالی به میزان روایات امام علی عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر در کتابهای دهگانة فوق و مقایسة آنها با آمار موجود در کتاب کنز العمال می‌توان دریافت که مؤلفان کتابهای دهگانة پیشین تا چه اندازه از نقل روایتهای امام علی (علیه السلام) غافل بوده‌اند.

اقوال و افعال امام علی(علیه السلام) در منابع اهل‌سنت

می‌دانیم که اهل‌سنت در کنار روایات منسوب به پیامبر، به اقوال صحابه و تابعین نیز در زمینه‌های مختلف آنها استناد می‌کنند. از این‌رو شایسته است که میزان اقوال و افعال منسوب به هر یک از ائمة اهل‌بیت، که از دیدگاه اهل‌سنت هرکدام به نوعی صحابه یا تابعی تلقی می‌شوند، نیز مورد بررسی قرار گیرد تا میزان رویکرد محدثان اهل‌سنت به این‌گونه روایات نیز بازکاویده شود.

محدثان اهل‌سنت با اینکه در مقام نقل از دیگر صحابه و تابعین کتابهای خود را از نظرات ایشان و آراء و منقولات آنها پر کرده‌اند، اما در مواجهه با ائمة اهل‌بیت (علیهم السلام) کمتر به آرا و اقوال ایشان توجه کرده‌اند. به گونه‌ای ‌که مجموع اقوال و افعال منسوب به امام علی در کتب شش‌گانة اهل‌سنت از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند. بخاری و مسلم هیچ روایتی از این دست نیاورده‌اند. ترمذی تنها یک روایت از این‌گونه روایات آورده و ابوداود و ابن‌ماجه هر کدام تنها دو روایت از این نوع روایات ذکر کرده‌اند. نسائی و احمد بن حنبل نیز هر کدام تنها سه روایت در این زمینه آورده‌اند.

از میان مؤلفان یازده‌گانة فوق تنها متقی هندی و بیهقی به این‌گونه روایات توجه نشان داده‌ و آنها را تا حدودی در کتابهای خود آورده‌اند. متقی هندی حدود 712 و بیهقی حدود 450 روایت از این‌ دست نقل کرده‌اند. بدین‌ترتیب مجموع اقوال و افعال منسوب به امام علی در منابع یازده‌گانة اهل‌سنت بیش از هزار روایت است که بیشتر آنها را بیهقی و متقی هندی روایت کرده‌اند.

جمع‌بندی و بررسی کلی

  در مجموع در منابع یازده‌گانة اهل‌سنت حدود 6481 روایت و با حذف مکررات حدود 3360 روایت از امام علی (علیه السلام) نقل شده است که این میزان با آنچه که حدیث‌پژوهانی چون ابن‌حزم، ابن‌جوزی، بقی بن مخلد و دکتر بشار عواد گفته‌اند، بسیار تفاوت دارد و از آن بسیار بیشتر است. در این میان متقی هندی بیشترین تعداد و بخاری کمترین تعداد از این روایات را گزارش کرده است.

همچنین در کتابهای یازده‌گانة فوق در مجموع و با حذف مکررات حدود 1221 روایت در زمینة مسائل فقهی، 1195 روایت در زمینة تاریخ، 232 روایت در آداب، 216 روایت در تفسیر، 169 روایت در اخلاق، 149 روایت در ادعیه و زیارات، 137 روایت در فضایل، 34 روایت در مسائل اعتقادی و تنها هفت روایت در موضوع پزشکی از امام علی (علیه السلام) نقل شده است. (نمودار شمارة 2)

 ادامه این مقاله را در پست بعدی می‌توانید مطالعه کنید.